Η γραμματεία και τα μέλη του Δικτύου ΟΤΑ «CIVINET CY–EL» (για την Βιώσιμη Κινητικότητα στην Ελλάδα και την Κύπρο) του ευρωπαϊκού δικτύου CIVITAS βρίσκονται, εν μέσω σημαντικών περιοριστικών μέτρων για την κινητικότητα των πολιτών, σε μεγάλη περισυλλογή και προβληματισμό σχετικά με την παρούσα συνθήκη, αλλά πολύ περισσότερο για την επόμενη μέρα των πόλεων και την ζωή των τοπικών κοινωνιών.

Τα θέματα κινητικότητας αναδεικνύονται σε συνθήκες πανδημίας -αλλά και στο ενδεχόμενο μιας επικείμενης νέας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης- ως κορυφαίας σημασίας ζήτημα και κρίσιμο παράγοντα που θα ορίσει όχι μόνο τους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά και την ίδια την ζωή των πολιτών στο πιο απομακρυσμένο σημείο του πλανήτη. Η κινητικότητα ζητείται από όλους απελπισμένα να επανέλθει στους «κανονικούς» της ρυθμούς, αλλά δεν πρόκειται να είναι ποτέ ξανά η ίδια.

Η κινητικότητα ήταν και είναι υπεύθυνη για την υποβάθμιση ή την απώλεια της ζωής εκατομμύρια πολιτών κάθε χρόνο (μέσω των τροχαίων συγκρούσεων, των εκπομπών κάθε τύπου, της σπατάλης ενέργειας, της μη άσκησης των πολιτών και της υποβάθμισης του δημόσιου χώρου λόγω της μηχανοκίνητης κινητικότητας κ.α.)[1]. Από την άλλη πλευρά, στις ολοένα και αυξανόμενες δυνατότητες κινητικότητας (με όρους ταχύτητας, γεωγραφικής εμβέλειας, ασφάλειας, άνεσης, αξιοπιστίας κτλ) οφείλεται σήμερα μεγάλο μέρος της οικονομικής και τεχνολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας, όπως και της ποιότητας ζωής των ανθρώπων που είναι σε θέση να απολαύσουν τα θετικά αποτελέσματα αυτών των δυνατοτήτων, αποφεύγοντας κατά το δυνατόν τις αρνητικές επιπτώσεις.

Η κινητικότητα στην εποχή της πανδημίας είναι ο πρώτος ένοχος και το πρώτο θύμα. Η ταχύτατη μετάδοση του ιού σε παγκόσμια κλίμακα οφείλεται κυρίως στα σύγχρονα χαρακτηριστικά της τοπικής και υπερτοπικής -αστικής και εξωαστικής- κινητικότητας και, για αυτό, τα πρώτα -και πλέον συγκλονιστικά- μέτρα κατά του ιού δεν ήταν υγειονομικού χαρακτήρα, αλλά μέτρα περιορισμού της κινητικότητας σε κάθε χωριό και γειτονιά του πλανήτη. Η κινητικότητα έπρεπε να περιοριστεί στους «τέσσερις τοίχους των σπιτιών μας» για να καθυστερήσει η εξάπλωση του ιού, μέχρι να προσδιοριστούν και να υλοποιηθούν τα οποιαδήποτε άλλα μέτρα. Με τον τρόπο αυτό η πανδημία έδωσε μια εντελώς νέα διάσταση στο σύνολο των μέσων και συστημάτων μεταφοράς, αξιολογώντας εκ νέου, έστω και προσωρινά, την  συμβολή του καθενός στους όρους διαβίωσης –αλλά και επιβίωσης– του παγκόσμιου πληθυσμού. Ίσως μόνο το ποδήλατο κατάφερε να παραμείνει ψηλά στις προτιμήσεις και τις προτεραιότητες κάποιων από μας, ενώ τα μέσα μαζικών μεταφορών (αστικά και υπεραστικά, επίγεια, υπέργεια και θαλάσσια) αποτελούν πια τα πλέον επικίνδυνα μέσα διάδοσης του ιού και το περπάτημα δέχεται σημαντικούς περιορισμούς, την ώρα που αποτελεί ίσως το μοναδικό μέσο καθημερινής φυσικής αναψυχής και εκγύμνασης των πολιτών. Το ΙΧ αυτοκίνητο και τα μηχανοκίνητα δίκυκλα αποκτούν πλήρως αντιφατικά χαρακτηριστικά και τίθενται σε νέα κρίση ταυτότητας. Το shared mobility χάνει έδαφος, καθώς κανείς δεν θέλει να «μοιράζεται» ούτε μια χειραψία με κάποιον άλλον. Οποιαδήποτε άλλη εξέλιξη στον τομέα των μεταφορών τίθεται σε αναστολή «μέχρι νεωτέρας», αν και ήδη ξεκίνησαν συζητήσεις παγκοσμίως για την πιθανή συμβολή της αυτόνομης οδήγησης, των drones και άλλων νέων οχημάτων, συστημάτων και τρόπων μεταφορών στην αντιμετώπιση της «κρίσης κινητικότητας» που συνοδεύει την πανδημία.

Στα καθ’ ημάς οφείλουμε να τονίσουμε ότι η Ελλάδα βρίσκεται στην πλέον αμήχανη θέση, καθώς την στιγμή που η κινητικότητα σε συνθήκες «κανονικότητας» διεξαγόταν μέχρι πρόσφατα με τον πλέον αρνητικό τρόπο και τεράστιες επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή των πολιτών και την οικονομία, μια πρωτοβουλία του Υπουργείου Περιβάλλοντος του έτους 2016 (μέσω του Πράσινου Ταμείου) για χρηματοδότηση 162 Σχεδίων Βιώσιμης Αστικής Κινητικότητας (ΣΒΑΚ) φιλοδοξούσε να βάλει τα θεμέλια για την αντιστροφή του αρνητικού αυτού κλίματος. Όπως οι περισσότερες αξιόλογες πρωτοβουλίες στην χώρα μας, έτσι και τα ΣΒΑΚ βάλτωσαν επί 4 χρόνια, σε βαθμό πλήρους απαξίωσης και κατάρρευσης του προγράμματος χρηματοδότησης, με κύρια ευθύνη του Πράσινου Ταμείου και των συναρμόδιων Υπουργείων, με αποτέλεσμα να βρισκόμαστε σήμερα στην δυσάρεστη θέση να διαθέτουμε ως χώρα ελάχιστα ολοκληρωμένα (κακοπληρωμένα) ΣΒΑΚ, αρκετά ανολοκλήρωτα με τεράστιες μελετητικές και οικονομικές εκκρεμότητες και την πλειονότητα να μην έχουν ξεκινήσει καν 4 χρόνια μετά την ανακοίνωση του προγράμματος, ακόμα και σε Δήμους που δείχνουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για το θέμα και πρωταγωνιστούν σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Την ίδια στιγμή -και πάνω από 2 χρόνια πια σε εκκρεμότητα- το Πράσινο Ταμείο προετοιμάζει την χρηματοδότηση και εκπόνηση Τοπικών Χωρικών Σχεδίων σε δεκάδες Δήμους της χώρας, αξιοποιώντας σημαντικά ευρωπαϊκά κονδύλια, πολλαπλάσια αυτών των ΣΒΑΚ. Ένα μεγάλο πρόγραμμα χωρικής και πολεοδομικής ανασυγκρότησης, που δυστυχώς θεμελιώνεται σε παλιά εργαλεία, ελλειμματικούς κρατικούς μηχανισμούς, αναχρονιστικό και δαιδαλώδες θεσμικό πλαίσιο, όντας έτσι ναρκοθετημένο πριν καν ξεκινήσει.

Ταυτόχρονα, η συνθήκη της πανδημίας δεν είναι η μόνη κρίση που περνούν οι Δήμοι της χώρας μας τις τελευταίες δεκαετίες που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη στον σχεδιασμό του μέλλοντος. Στο πλαίσιο της Κλιματικής Αλλαγής, αλλά και έξω από αυτήν, ουκ ολίγοι σεισμοί, πλημμύρες, πυρκαγιές, ακραία και ασυνήθιστα καιρικά φαινόμενα, και άλλες καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης έχουν λάβει χώρα, συμπεριλαμβανομένης της πολύχρονης οικονομικής κρίσης και του προσφυγικού. Σε κάθε μια από αυτές τις περιπτώσεις, η πόλη, ο χώρος και η κινητικότητα δοκιμάζονται με έναν διαφορετικό κάθε φορά τρόπο, αναθεωρώντας πολλά από αυτά που γνωρίζαμε και σχεδιάζαμε μέχρι τότε. Όμως, οι πολιτικές, το θεσμικό πλαίσιο, οι χρηματοδοτήσεις και τα εργαλεία σχεδιασμού που μας προσφέρει αυτή η χώρα μοιάζει να μην επηρεάζονται ουσιαστικά από όλα όσα συμβαίνουν, σαν να αποτελούν «εκπαιδευτικές ασκήσεις» κάποιων φοιτητών πολεοδομίας που δεν χρειάζεται να λαμβάνουν υπόψη την διαρκώς μεταβαλλόμενη και απαιτητική πραγματικότητα. Σαν να μην μιλάμε για ανθρώπινες ζωές, αλλά για τις «ζωές» του παίχτη ενός video game, που φυσικά ανανεώνονται δωρεάν και επ’ άπειρο μόλις πατηθεί το πλήκτρο «restart».

Η θέση του Δικτύου μας, πέρα από κάθε υπεκφυγή και στρογγύλεμα των θέσεων μας, είναι ότι η ελληνική πολιτεία θα πρέπει να προχωρήσει άμεσα σε ριζική αναθεώρηση του τρόπου που αντιμετωπίζει τον σχεδιασμό και τις πόλεις και να αναλάβει τις ευθύνες της μπροστά σε μια παγκόσμια πια απαίτηση συλλογικής, βιώσιμης και αξιοβίωτης «ανθεκτικότητας» σε πολύ διαφορετικές καταστάσεις (τακτικές και έκτακτες) που διαδέχονται διαρκώς η μία την άλλην, στο ευρύτερο πλαίσιο της Κλιματικής Αλλαγής, της επικείμενης νέας Παγκόσμιας Οικονομικής Κρίσης, της κρίσης Δημοκρατίας -ακόμα και εντός Ευρωπαϊκής Ένωσης- και του Προσφυγικού. Είναι μεγαλύτερη ανάγκη από ποτέ να γίνουν γενναίες αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο σε προοδευτική και περιβαλλοντικά φιλική κατεύθυνση, στην διάρθρωση και επάρκεια του κρατικού τομέα (συμπεριλαμβανομένων των ΟΤΑ), στην υιοθέτηση των παγκόσμιων επιστημονικών εξελίξεων και στον προσανατολισμό των χρηματοδοτήσεων σε νέα σύγχρονα εργαλεία σχεδιασμού με άμεσο ορίζοντα υλοποίησης και μακροπρόθεσμο όραμα. Με συμμετοχική δημοκρατία, κοινωνικά χρήσιμη καινοτομία και διαρκή αξιολόγηση των αποτελεσμάτων κάθε πολιτικής, σχεδίου και παρέμβασης (υλικής και άυλης). Η αντοχή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, των επιστημόνων και των πολιτών της χώρας έχει ξεπεράσει πλέον τα όριά της και η πανδημία δεν είναι «η σταγόνα που ξεχειλίζει το ποτήρι». Είναι η γροθιά που το κάνει θρύψαλα.

Κοσμάς Αναγνωστόπουλος

Συντονιστής Δικτύου ΟΤΑ για την Βιώσιμη Κινητικότητα

CIVINET CY-EL / ELTIS National Multiplier

[1] Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, έως το 2030 οι θάνατοι από τροχαία θα είναι η 5η αιτία θανάτου στον κόσμο. Κάθε χρόνο 1,25 εκατομμύριο άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους παγκοσμίως σε τροχαίες συγκρούσεις, ενώ οι εκτιμώμενες απώλειες λόγω χρήσης αλκοόλ πριν από την οδήγηση φτάνουν τις 273.000.